Historia i osadnictwo na terenach łowickich
Księstwo Łowickie[1] to bardzo ciekawy teren Mazowsza. Choć przez swoje położenie geograficzne przynależało do Mazowsza, to jednak od wieków, dzięki przynależności do ziem prymasowskich, było odrębnym rejonem Polski. Przez to ziemie łowickie mają swoją ciekawą, specyficzną historię, choć mocno też związaną z z historii Polski. Odrębność wiązała się przede wszystkim z życiem ludzi, prawami, jakimi się rządziło i zwyczajami.
Aby ukazać bogactwo tego regionu należy spojrzeć na niego z kilku stron. Dlatego też rozdział ten zawiera w sobie kilka opisów historii ziemi łowickiej, napisanych na przestrzeni kilku lat i ukazują odmienne spojrzenie na Księstwo Łowickie. Dodam jeszcze, że poniższe opisy mają zachowaną oryginalną pisownię.
1. Historia ziem łowickich[2]
Prawdopodobnie pierwszy kościół parafialny w Łowiczu został ufundowany około 1100 roku, choć pierwsza znana wzmianka o mieście pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 roku. Dobra łowickie wymienione są w niej jako ośrodek dóbr nadanych na uposażenie archidiecezji gnieźnieńskiej. W tym czasie w okolicach znajdowało się sporo osad służebnych (Zduny, Pasieczniki, Bobrowniki).
Lokalizacja w miejscu przecinania się szlaków handlowych sprawiła, że miasto i jego okolica bardzo szybko się rozwijały. W połowie XIV wieku biskup Jarosław Bogoria Skotnicki zbudował tu murowany zamek gotycki, zwany do dziś pałacem prymasów i lokował miasto na prawie niemieckim. Król Kazimierz Wielki wziął kasztelanię łowicką w lenno, na co posiadający wówczas Mazowsze Siemowit III, w obawie przed przyłączeniem ziemi łowickiej do Korony, potwierdził prawa do miasta biskupa Skotnickiego. W wyniku konfliktu, który wybuchł na krótko potem między biskupem a Siemowitem podpisano oświadczenie, że kasztelania łowicka należy do Mazowsza..
Właściwy rozwój miasta przypadł na XV wiek, kiedy to władcy Mazowsza przestali się liczyć w politycznych rozgrywkach. W pierwszej połowie wieku XV powstała Prymasowska Kapituła Łowicka. Rozwój miasta zapewniały nie tylko szlaki handlowe, lecz także korzystne przywileje i bogaci sponsorzy. Kiedy przy łowickiej kolegiacie powstała najstarsza w kraju kolonia Uniwersytetu Krakowskiego, miasto stało się również ważnym ośrodkiem życia naukowego. W latach jego świetności na zamku prymasowskim przebywali m.in. Piotr Skarga i Andrzej Frycz Modrzewski.
Formalnie ziemia łowicka została, jako część Mazowsza, przyłączona do Korony przez Kazimierza Jagiellończyka, który oficjalnie potwierdził wszystkie nadane miastu przywileje. Samo miasto zasłynęło dzięki licznym jarmarkom, na które zjeżdżali kupcy z całej Polski. Strawione w 1525 roku przez pożar, staraniami biskupa Jana Łaskiego szybko zostało odbudowane i unowocześnione, co zapewniło jego dalszy rozwój.
Czasy świetności i rozwoju zostały zahamowane przez najazd Szwedów na Polskę. W kwietniu 1655 roku poseł szwedzki złożył na ręce prymasa Andrzeja Leszczyńskiego ultimatum. Mimo zwycięskiej potyczki Stefana Czarnieckiego, miasto zostało oddane praktycznie bez walki. W czasie potopu szwedzkiego Łowicz „gościł” w swoich murach dwóch króli: uciekającego z Warszawy Jana Kazimierza i triumfującego na zamku prymasowskim Karola Gustawa. Miasto opanowane przez Szwedów zmagać się musiało z głodem, ciągłymi grabieżami, licznymi morderstwami i egzekucjami. Do pełni nieszczęść dołączyła się jeszcze epidemia, która zabrała ok. 1800 mieszkańców samego miasta. Pozostałe terytorium ziemi łowickiej wcale nie znalazło się w lepszej sytuacji: okolice Łowicza najechał bowiem książę Siedmiogrodu, Jerzy Rakoczy. Już po odejściu Szwedów mieszkańcy ziemi łowickiej nękani byli przez generała cesarskich wojsk sprzymierzonych Ludwika de Souches, który nakładał na nich cotygodniowe, przerastające ich możliwości daniny. Podczas dwuletniej okupacji szwedzkiej w samym mieście zniszczono ponad 3000 domów, spalono kościoły, wodociągi, wycięto liczne w tych okolicach sady, rozpoczął się okres powolnego i mozolnego przywracania miastu dawnej świetności. Niestety, nigdy się to w pełni nie udało.
Po drugim zaborze dobra łowickie znalazły się w granicach Prus, sam Łowicz jako miasto pograniczne stał się celem wizyt cesarza Fryderyka Wilhelma II, a potem III. Podczas Powstania Kościuszkowskiego miasto stanowiło bazę wypadową dla oddziałów pruskich i rosyjskich, które kierowały się na ogarniętą walkami stolicę. Ludność łowicka zmuszona była znosić kolejną okupację i kolejne prześladowania. Nic więc dziwnego, że entuzjazm, z jakim witano wjeżdżającego do Łowicza Napoleona, był ogromny. Radości ze zmiany władzy towarzyszyły jednak kolejne straty gospodarcze, ponieważ wojska francuskie czerpały z zasobów miasta. Z czasem Napoleon nadał Księstwo Łowickie marszałkowi Davoutowi. Mieszkańcy miasta i okolicznych wsi zaciągali się do oddziałów napoleońskich, w samym Łowiczu utworzono Gwardię Miejską, a w 1806 roku uroczystą przysięgę walki o ojczyznę złożył gen. Jan Henryk Dąbrowski.
W 1774 roku natomiast pobliski Nieborów objął w posiadanie książę Michał Hieronim Radziwiłł, późniejszy wojewoda wileński i jeden z najbogatszych magnatów polsko-wileńskich. W wybudowanym wiele lat wcześniej nieborowskim pałacu zgromadził on dzieła licznych mistrzów polskich i europejskich: obrazy, rzeźby, zabytkowe meble, księgozbiory unikatowych starodruków. W nieborowskim folwarku wprowadzono nowoczesne techniki uprawy ziemi i organizacji dóbr. Jego małżonka zaś założyła w pobliżu Nieborowa romantyczny ogród angielski zwany Arkadią.
Okres triumfu i radości nie trwał jednak długo, a ziemia łowicka – wcześniejszy świadek świetności Napoleona – stała się świadkiem jego upadku i odwrotu. W żałobnej atmosferze witano na tych terenach nowego okupanta w postaci oddziałów rosyjskich. Łowicz jako miasto pograniczne miało dla Rosjan znaczenie strategiczne, dlatego też zostało zaadaptowane do celów wojskowych i wojennych. Klasztory bonifratrów i dominikanów zamieniono na koszary. Aby ułatwić komunikację, zbudowano natomiast most na Bzurze.
W roku 1820 car Aleksander I oddał Księstwo Łowickie Wielkiemu Księciu Konstantemu, a jego żona Joanna Grudzińska została oficjalnie księżną łowicką. W XIX wieku w mieście zaczęli osiedlać się Żydzi, co spowodowało rozwój handlu i ożywienie gospodarcze. Dekretem cesarskim z dnia 9 lipca 1822 r. wydanym w Petersburgu, wskazano ustalenie granic zewnętrznych księstwa łowickiego, tym samym tworząc je formalnie, gdyż uprzednio jego nazwa, aż od czasów arcybiskupów gnieźnieńskich, funkcjonowała tylko zwyczajowo. Zgodnie z wolą zmarłej w 1831 roku księżnej łowickiej, jej dobra zostały przyłączone do dóbr koronnych. Walki Powstania Listopadowego ominęły miasto, stanowiło ono jedynie zaplecze wojskowe, jednak w 1831 roku wkroczyła tu armia rosyjska. Symbolem postawy patriotycznej stał się pochodzący z Soboty żołnierz Artur Zawisza, który wypowiedział słowa wyryte potem na postawionym w Łowiczu w 1938 roku obelisku: „Gdybym miał jeszcze sto lat żyć, wszystkie je bym oddał ojczyźnie”.
W 1838 roku ziemia łowicka stała się dobrami osobistymi carów i zarządzana była przez administrację główną w Łyszkowicach. Do rozwoju miasta przyczyniło się również wybudowanie linii kolejowej łączącej Łowicz z Warszawą (1845), a potem Bydgoszczą (1862). W 1847 roku odbyła się tu pierwsza wystawa rolnicza. Początek lat sześćdziesiątych XIX stulecia to okres tępionych przez władze manifestacji patriotycznych (pogrzeb wdowy po generale Sowińskim), licznych aresztowań i zsyłek na Sybir wszystkich podejrzanych o antyrosyjską postawę. Spektakularnym, ale i niepokojącym wydarzeniem było aresztowanie i zesłanie nad Wołgę na dwadzieścia lat arcybiskupa Felińskiego. Ludność ziemi łowickiej przygotowywała się na powstanie. Naczelnikami miasta zostali Ignacy Szczyciński i Roman Wolski. Pierwsze walki miały miejsce pod Bolimowem. Szczególnym heroizmem wykazali się miejscowi chłopi prowadzeni do walki przez Wawrzyńca Rykałę, w bitwie pod Wolą Cyrusową uzbrojeni jedynie w kosy pokonali oddziały rosyjskie zaopatrzone w armaty. Ziemi łowickiej nie mogły jednak ominąć popowstaniowe represje: aresztowania, konfiskaty majątków, egzekucje były carską karą za próbę odzyskania niepodległości.
Doceniany przez cara pod względem strategicznym Łowicz nadal rozwijał się gospodarczo, handlowo, kulturalnie i intelektualnie. Przybywało nowych mieszkańców, rozwijał się handel i przemysł, budowano nowe drogi. W 1904 roku Łowicz po raz kolejny gościł w swych progach koronowaną głowę, tym razem był to car Mikołaj II.
Dzieje tej ziemi wpisane są w burzliwe dzieje narodu polskiego, w 1905 roku nie ominęły jej wydarzenia rewolucji. Łowiccy uczniowie przyłączali się do strajku szkolnego, organizowano wiece, na jednym z nich wystąpił Władysław Grabski. W roku 1906 Księstwo Łowickie zostało zaliczone do pierwszej kategorii dóbr pałacowych, zawsze należących do osoby panującej i niepodlegających sprzedaży lub alienacji.
I wojna światowa po raz kolejny uczyniła z Łowicza typowe miasto przyfrontowe, znajdujące się tym razem pod okupacją niemiecką. Oznaczało to czasy głodu i nieustannych danin na rzecz wrogiej armii. Wolność nadeszła, podobnie jak w całym kraju, 11 listopada 1918 roku.
Okres II Rzeczypospolitej to czas kolejnego skoku rozwojowego, odbudowywano straty wojenne, zbudowano żelbetonowy most „Warszawski”, zaopatrzono część miasta w wodociąg, osuszano Bzurę i wybudowano elektrownię, brak było jednak w mieście prężnie rozwijających się gałęzi przemysłowych, co sprawiło, że jego rozwój lepiej przebiegał na płaszczyźnie kultury, oświaty i gospodarki komunalnej.
W pierwszych dniach II wojny światowej miasto stanęło w płomieniach za sprawą nalotów niemieckich. Podczas jednej z największych bitew kampanii wrześniowej, trwającej w dniach 9-18 września 1939 roku bitwy nad Bzurą Łowicz został na krótko odbity przez Armię Pomorze. Niestety, zwycięstwo było tylko chwilowe, a podczas ostatnich walk mieszkańcy pobliskiej Mostówki traktowani byli jako żywe tarcze.
Trwająca do 17 stycznia 1945 roku niemiecka okupacja rozpoczęła się egzekucjami obrońców Łowicza i restrykcjami stosowanymi wobec Żydów. Podobnie, jak w innych rejonach okupowanych przez hitlerowców, ludność wyznania mojżeszowego została zamknięta w getcie, część wywieziono go getta warszawskiego, a potem do obozów zagłady. Na terenie ziemi łowickiej powstały również obozy pracy: w Małszycach i Jamnie. Gwałtowne represje okupanta stały się motorem powstawania organizacji konspiracyjnych, już w pierwszych dniach wojny zorganizowano oddział Związku Walki Zbrojnej (przekształcony później na Armię Krajową), Polską Organizację Skautową, kolportowano ulotki, pod kierownictwem prof. Zdubiewka organizowano tajne nauczanie.
Wkroczenie do miasta Rosjan nie oznaczało spokoju, natychmiast bowiem rozpoczęły się akcje aresztowań żołnierzy AK. 18 maja 1946 roku miała miejsce łowicka „akcja pod Arsenałem”, w czasie której harcerze Szarych Szeregów odbili z rąk NKWD swojego kolegę Zbyszka Fereta oraz uwolnili z więzienia ok. 80 osób.
Jednym z ważniejszych wydarzeń w powojennych dziejach ziemi łowickiej była erekcja bullą z 25 marca 1992 roku diecezji łowickiej oraz pobyt Jana Pawła II w Łowiczu w 1999 roku, podczas którego nadał on łowickiej katedrze tytuł bazyliki mniejszej.
2. Z przeszłości księżaków[3]
Lud księstwa Łowickiego wyodrębnia się dotąd jako oddzielna całość wśród mieszkańców Mazowsza. Odrębność ta wyrabiała się stopniowo od siedmiu i pół stuleci, jeżeli nie dłużej, to jest od chwili, gdy kasztelania łowicka dostała się w niepodzielne władanie arcybiskupów polskich. Kiedy to nastąpiło, dokładnie nie jest wiadome, wiemy tylko, że bulla papieża Inocentego II, wydana w Pizie dnia 7 lipca 1136 roku, wspomina, że w rękach arcybiskupów jest najwyższa władza sądowa nawet w sprawach świeckich w Łowiczu i otaczających go wsiach, i to nad całą ludnością. Niestety nie wiemy, ile w owych czasach znajdowało się wsi na terytoryum późniejszego księstwa Łowickiego, przeważną część którego stanowiła olbrzymia puszcza, łącząca się bezpośrednio z puszczą Jaktorowską, która pozostała w posiadaniu domu piastowskiego. Prawo polowania w tych olbrzymich lasach, zaznaczone w bulli Inocentego II, było może jedną z głównych korzyści, jakie mieli początkowo arcybiskupi z władania Łowiczem. Bądź co bądź, już w r. 1136 istnieć musiało chociaż parę wsi koło Łowicza, skoro bulla nasza wspomina o „Łowiche cum villis".
Otoczona i osłoniona puszczami kasztelania łowicka mniej była wystawiona na spustoszenia, niż ziemie polskie za książąt udzielnych; praca kolonizatorska musiała iść w puszczy szybko, gdyż w połowie wieku XIV na terytoryum dóbr łowickich jest już 96 zaludnionych miejscowości, to jest 4/5 istniejących w końcu XVII wieku. Nie zadawalniając się czynszami, płaconymi przez poddanych w naturze i w gotowiźnie, arcybiskupi gnieźnieńscy, posiadający ogromne środki materialne, nie omieszkali założyć w dobrach łowickich całego szeregu folwarków, których ilość dosięgnie w końcu do liczby 35. Stosunkowo wczesne rozwinięcie gospodarki folwarcznej musiało się odbić na położeniu włościan. Nie mogąc znaleźć gdzieindziej sił, potrzebnych do uprawy folwarcznej, musieli arcybiskupi, podobnie zresztą jak inni dziedzice świeccy i duchowni, korzystać z pracy pieszej zagrodników i — sprzężajnej kmieci swych dóbr. Pańszczyzny te znajdowały się w księstwie Łowickiem w pełnym rozwoju już na początku wieku XVI za rządów arcybiskupa Jana Łaskiego. Łaski, będąc niezwykle rządnym administratorem, dokonał lustracyi wszystkich majątków kościelnych, między innymi i księstwa Łowickiego, które wówczas dzieliło się na osiem kluczów: łowicki, zduński, kompiński, łyszkowicki, chrzciliński, mnichowski i słupski.
Z lustracyi Łaskiego dowiadujemy się, że za jego rządów pańszczyzny w księstwie Łowickiem dochodziły do 2 dni z półłanka, w wielu zaś wsiach kmiecie musieli stawać do roboty na każde żądanie zarządu folwarcznego. Nie można się dziwić, że kmiecie skarżyli się na przeciążenie robociznami, arcybiskup jednak, rozumiejąc znaczenie robocizn w ówczesnem gospodarstwie, wydał specyalną ustawę o robociznach, która nie zmniejszyła ich wymiaru, a nakładała kary pieniężne na uchylających się od nich samowolnie. Łaski, wymagając wiele od swych poddanych, dbał równocześnie, by z nimi postępowano sprawiedliwie. Postanowił przedewszystkiem nadać chłopom przywilej, który dla nich stać się był powinien tem, czem była dla szlachty polskiej ustawa „Neminem captivabimus". Odtąd więc włościan arcybiskupich nie wolno było karać w jakikolwiek sposób, dopóki nie byli „jure victi", to jest dopokąd wina ich nie została dowiedziona sądownie. Sąd, jakiemu podlegli włościanie łowiccy, był oczywiście patrymonialnym, pełnili go „faktorzy" i starostowie arcybiskupi, zarządzający poszczególnemi wsiami, w sprawach zaś cywilnych sądziły sądy wójtowskie, o ile znajdowały się w jakiej wsi. Jak we wszystkich dobrach, tak i w księstwie Łowickiem, włościanie od tych sądów, stanowiących niższe instancye, mieli prawo apelować do sądów arcybiskupich, i właśnie w tej możności szukania obrony i sprawiedliwości przed nadużyciami faktorów i starostów miejscowych leżało być może jedno ze źródeł pomyślności ludu łowickiego. Nie była bez znaczenia i ta okoliczność, że właśnie wśród Łowiczan przebywali często arcybiskupi, posiadający swe ulubione rezydencye w Łowiczu, Skierniewicach, w Placencyi, mieli więc poddani możność w razie potrzeby szukania sprawiedliwości bezpośrednio u swych arcypasterzy, ci zaś lubili widzieć naokoło siebie poddanych szczęśliwych, zamożnych i pięknie odzianych. Szczególnie niektórzy prymasi wsławili się swą dbałością o poddanych, jak np. Wacław Leszczyński, który, starając się zagoić u swych poddanych rany, zadane im przez Szwedów, zaopatrywał ich w inwentarz i odbudowywał podupadłe domostwa.
Nie mniejszą troskliwością odznaczył się w epoce rozbiorowej arcybiskup Michał Jerzy Poniatowski, który, założywszy fabrykę sukienną w Skierniewicach, a płócienną w Łowiczu, dał Łowiczanom nowe źródło zarobku. Na mądrą troskliwość Michała Poniatowskiego o dobro swych podanych rzuca nieco światła choćby schemat kontraktów, zawieranych przez zarząd majątków arcybiskupich z dzierżawcami poszczególnych folwarków. Zastrzegały więc kontrakty, że dzierżawca nie powinien przeszkadzać poddanym w korzystaniu z gromadzkiego samorządu. Nie tylko ławnicy, tak zwani „radzcy", ale nawet i karczmarze mieli być wybierani przez gromadę i jedynie aprobowani przez zwierzchność zamkową. Zapobiegały dalej kontrakty uciskowi poddanych ze strony dzierżawcy, przestrzegając go, że gromada posiada dokładny wypis swych powinności, „który w razie nadużyć pana posesora ma być przedstawiony przez „dwóch starych gospodarzy". Gdyby to przedstawienie nie pomogło, gromada miała prawo wysłać do administracyi arcybiskupiej zażalenie, wtedy zaś delegowano lustratora dla rozsądzenia sprawy na miejscu. Godne jest uwagi, że obowiązkiem arendatorów w dobrach arcybiskupich było nie tylko czuwanie, by poddani domy swe porządnie i z należytą ostrożnością od ognia trzymali, ale także, by się nie bawili pijaństwem i nie zadłużali w karczmach. Stosunek dziedzica do włościan powinien być „ojcowski", obowiązkiem ich też było, wszystkim poddanym przyzwoitą dawać pomoc, jako to w chorobie, w pożyczaniu pieniędzy lub zboża i zasłonienia od wszelkiej krzywdy. Takie stosunki, jakie nam rysuje schemat kontraktów, panowały niewątpliwie w drugiej połowie XVIII w. we wsiach arcybiskupich, znajdujących się w bezpośredniej administracyi księstwa Łowickiego.
Wspominaliśmy już o tem, iż w początku wieku XVI pańszczyzny były w niektórych wsiach łowickich stosunkowo bardzo wysokie. Otóż na uwagę zasługuje, że zarząd dóbr arcybiskupich zmienił swe zapatrywanie na użyteczność robocizn jeszcze wówczas, gdy w dobrach prywatnych były one w pełnym rozwoju. Pańszczyzny zaczęto częściowo znosić, a na ich miejsce wprowadzać czynsz, tak zwany „najem wielki". Nie wiemy, kiedy nastąpiła ta tak ważna pod względem gospodarczym i społecznym reforma, w każdym razie w roku 1685 „najem wielki" płacą już chłopi w kluczu kompińskim: wynosił on już wówczas 1665 zł. z 382 gospodarstw, natomiast pańszczyzna ogółem wynosiła wówczas 232 dni sprzężajnych i 258 pieszych. W roku 1777 przeciętne obciążenie robociznami z jednej włóki chłopskiej w księstwie Łowickiem wynosiło rocznie 77 dni sprzężajnych, względnie 144 dni pieszych, licząc już „gwałty" i szarwarki, natomiast czynsze dosięgły wówczas wysokości przeciętnej 1258 zł., nadto subsidium charitativum i podymne, płacone przez chłopów, wynosiły z włóki ziemi 19 złp. Dodać należy, iż oprócz tych opłat w gotowiźnie dawali włościanie łowiccy daniny w naturze, składające się z pszenicy, żyta, owsa, siemienia lnianego, przędzy i mat.
Dzięki staranności, z jaką w wieku osiemnastym prowadzono inwentarze w większych dobrach polskich, zarówno świeckich, jak i duchownych, możemy sobie wyrobić niejakie pojęcie o położeniu i ilości włościan łowickich w epoce międzyrozbiorowej. Okazuje się więc że w roku 1777 w 125 wsiach, składających księstwo Łowickie, było włók osiadłych 1723, na których siedziało poddanych 14.089, gospodarujących w 1750 gospodarstwach. W większych gospodarstwach kmiecych oprócz gospodarzy i ich dzieci znajdowały się jeszcze parobcy i dziewki służebne, rekrutujące się przeważnie z pośród rodzeństwa, względnie stryjów i ciotek gospodarza. Tak więc w kluczu mnichowickim przy 322 gospodarzach, z których żonatych było 254, mieszkało krewnych 584, w kluczu chruślińskim przy 234 gospodarzach mieszkało 191 żon, 220 synów, 182 córek, 433 czeladzi i krewnych. Widzimy więc, że w tym kluczu na jednego gospodarza wypadało blizko 2 czeladzi. Ponieważ, jak już wiemy, robocizny w księstwie Łowickiem nie były zbytnio wysokie, więc duża ilość czeladzi może służyć bądź co bądź za dowód zamożności kmieci, czego zresztą dowodzi i stosunkowo znaczna ilość bydła, utrzymywanego przez chłopów. W takim np. kluczu łowickim jest w roku 1777 na 448 gospodarzy 430 koni i 1036 krów; w ten sposób wypadał tam na gospodarstwo prawie jeden koń i więcej niż 2 krowy. Do względnej zamożności Łowiczan przyczyniło się niezawodnie dobre wyposażenie ziemią, które wynosiło przeciętnie bezmała włókę.
Nie mogli się więc Łowiczanie skarżyć na swych dziedziców prymasów, pod władzą których pozostawali do trzeciego rozbioru Polski. Wtedy to dobra łowickie przeszły na własność rządu pruskiego. Po utworzeniu księstwa Warszawskiego Napoleon nadał księstwo Łowickie marszałkowi Davoust, który posiadał je aż do roku 1814, w którym, w charakterze dóbr narodowych, przechodzą one pod administracyę rządową. Jednakże już w sześć lat później, w roku 1820, dobra Łowickie nadane zostają przez cesarza Aleksandra I wielkiemu księciu Konstantemu, jako nagroda za zasługi, położone podczas reorganizacyi wojska Polskiego. Nadając dobra Łowickie swemu bratu, cesarz Aleksander I przywrócił im oficyalną dawną nazwę księstwa Łowickiego, nadawaną mu przez dawniejszych posiadaczy prymasów, tytułujących się w ostatnich wiekach istnienia Rzeczypospolitej książętami łowickimi. Współwłaścicielką dóbr łowickich na mocy ukazu 1820 stawała się małżonka wielkiego księcia Konstantego, Joanna Grudzińska, która otrzymała tytuł księżnej Łowickiej. W roku 1829 cesarz Mikołaj I uzupełnił nadanie swego brata, przyłączając do księstwa Łowickiego ekonomie: Skierniewice, Głuchów, Bąków, Jeziorko i Kompin. Po zgonie wielkiego księcia Konstantego księstwo Łowickie przeszło na własność Mikołaja I, i odtąd jest niepodzielną własnością każdorazowego Cesarza Rosyi, korzystając ze wszystkich przywilejów i prerogatyw dóbr rządowych.
Zaraz po nadaniu księstwa łowickiego wielkiemu księciu Konstantemu zniesiono w dobrach tych pańszczyznę, a włościan zaczęto czynszować. Reforma ta, ukończona w roku 1838, przyczyniła się oczywiście bardzo do podniesienia dobrobytu dawnych poddanych prymasowskich. Gospodarstwa, które wówczas otrzymywali księżacy, wynosiły od 30 do 50 mórg, a czasem nawet i więcej. Tak uposażeni księżacy zaczęli czynić nadzwyczaj szybkie postępy na polu gospodarczem. Rozwijali coraz bardziej chów koni, wyhodowali poprawniejszą odmianę owiec, rozwinęli hodowlę gęsi. W roku 1847 otworzona została na terytoryum księstwa wielka cukrownia w Łyszkowicach, i księżacy wzięli się do uprawy buraków cukrowych. Stopniowo wyrabiać się zaczęli włościanie łowiccy na wyborowych gospodarzy, mogących służyć za wzór dla całego kraju.
3. Osadnictwo na terenach Łowickich[4]
I. Osadnictwo na początku XIV wieku
Stan posiadania arcybiskupów na początku XIV wieku można oszacować na około 95 miejscowości. Po arcybiskupie Jakubie II Śwince nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące nowych lokacji lub nabytków na terenie kasztelanii. Być może, za jego rządów doszło do zakupu Kozłowa Biskupiego i Szlacheckiego, gdyż z roku 1297 pochodzi wiadomość, że wsie te były wówczas jeszcze w posiadaniu biskupstwa poznańskiego.
Za czasów arcybiskupa Janisława powstały: Janisławice (1330), Drzewce (1331), Lipce (1338), Nowaki (1340). W pierwszych latach rządów Jarosława Bogorii Skotnickiego pojawiają się informacje o powstaniu 10 osad: Bogoria (1343), Byczki (1345), Retki, Retniewice, Duplice Małe (ok. 1351), Drzewiecka Wola (1357), Krężce (1353), Michowice (zakupione w 1348), Płyćwia (1357), Łagów (1356).
II. Osadnictwo około 1359 roku
Dokumenty Kazimierza Wielkiego i Siemowita III z lat 1357 i 1359 po raz pierwszy w szerokim zakresie obrazują rozmieszczenie osad na terenie kasztelanii łowickiej. Stanowią one punkt odniesienia, do oszacowania stanu posiadania arcybiskupów w latach wcześniejszych. Dokument Kazimierza Wielkiego wymienia z nazwy 10 miejscowości, a Siemowita III - 88 osad. W dokumencie Siemowita III miejscowości te wyszczególniane są w sposób ciągły, ale zauważyć można, że wymieniane są po kolei skupiska miejscowości, później powiązane ze sobą gospodarczo. Po doliczeniu 8 miejscowości na pewno wówczas istniejących, a nie objętych wykazami (wykaz był prawdopodobnie przygotowany przez arcybiskupa kilka lat wcześniej i czekał na dogodną okazję do zatwierdzenia), jak też 5 osad nieco wcześniej skomasowanych z innymi wsiami, okazuje się, że dobra łowickie około 1359 roku liczyły 111 miejscowości. Oprócz nich funkcjonowały nadal 3 wsie książęce i 1 prywatna.
III. Przywilej Kazimierza Wielkiego z 1357 roku
Grupa 10 wsi, które weszły później w skład tenuty zduńskiej: Zduny; Boncowo – Bąków; Gyzice, później skomasowane z wsią Bąków; Slonevo, później skomasowane z wsią Bąków; Viskithnicza – Wiskienice; Lanzsniky – Łaźniki; Symunovice – Szymanowice; Marzicze - Maurzyce; Strugienice i Verzenovice – Wierznowice.
IV. Przywilej Siemowita III z roku 1359
1. Grupa 25 wsi, które weszły później w skład klucza łowickiego i tenuty kompińskiej: Lovicz - Łowicz z zamkiem; Maliszicze – Małszyce; Duplice; Duplex Kaslow - podwójny Kozłów tj. Biskupi i Szlachecki; Slakow binum - podwójny Złaków tj. Borowy i Kościelny; Czyrnewo - Czerniewo znane w r. 1357 pod nazwą Karsznic; Rosdzice – Różyce; Koczerzewo – Kocierzew; Lypnycza – Lipnica; Ieserko – Jeziorko; Blandow – Błędów; Sirzniky – Sierzniki; Lagussowo – Łaguszew; Boczkowice; Popowo; Szabostowo binum - podwójny Zabostów tj. Wielki i Mały; Campina – Kompina; Patoky – Patoki; Kanszicze – Kęszyce; Sirchowo – Sierzchów; Sambky – Ziąbki oraz Cossowo - wieś nieznana .
2. Grupa 13 wsi, które weszły później w skład tenuty skierniewickiej i kompińskiej: Seymicze – Samice; Pamantchna – Pamiętna; Damba – Dęba; Squyrnyevicze – Skierniewice; Mocra – Mokra; Sirakovicze – Sierakowice; Stachlevo – Stachlew; Bobrowniki; Lupa - Lupia, znana dziś jako Arkadia; Miślawkowo – Mysłaków; Janowice; Bednary oraz Zelkovicze – Zielkowice.
3. Grupa 8 wsi, które weszły później w skład prokuracji łyszkowickiej: Rethrzicze – Rzeczyce; Iaczachowo – Jacochów; Slomkowo – Słomków; Lagowo – Łagów; Czatolino – Czatolin; Liskowicze – Łyszkowice; Kalinicze – Kalenice oraz Pczonow – Pszczonów.
4. Grupa 13 wsi, które weszły później w skład tenuty Chruścińskiej: Stronovicze – Stroniewice; Domaniewice; Skarschathkovice - Skaratkowice, Skaratki; Lyschonicze – Lisowice; Chroslino – Chruślin; Mistkovicze – Mystkowice; Bochny – Bocheń; Ostrów; Gregorii - późniejsza wieś Zagórze; Otholicze – Otolice; Pelascowo – Pilaszków; Domkovicze - Dąbkowice (Domkowice) oraz Bratkowice .
5. Grupa 7 wsi, które weszły później w skład klucza skierniewickiego: Macow – Maków; Kriscze – Kręźce; Dambrowicze – Dąbrowice; Blone - Błonie, dziś pod nazwą Zapady; Goczonów – Godzianów; Pliczwa – Płyćwia oraz Kaveczino - Kawęczyn.
6. Grupa 9 wsi, które weszły później w skład prokuracji słupskiej: Drzewcze – Drzewce; Chlebowo – Chlebów; Bobrowa; Lipcze – Lipce; Luben - Łubień, dziś Mszadła; Slupp – Słupia; Modla – Modła; Przibiscze – Przybyszyce oraz Gsow – Gzów.
7. Grupa 13 wsi, które weszły później w skład prokuracji michowickiej: Ianislavicze – Janisławice; Rethsul – Reczul; Borislaw – Borysław; Iarosow - wieś nieznana, prawdopodobnie chodzi o inne brzmienie nazwy Borislaw; Lnysno – Lnisno; Mnychowicze – Michowice; Iasona – Jasień; Stoczyklodi - Stoczykłody, Skoczykłody, w 1347 jako Trzcienice, w 1461 Trzcieniec; Wyschokynicze – Wysokienice; Langonicze; Slotha – Złota; Gluchowo – Głuchów; Milochnyewicze – Miłochniewicze oraz Balinino – Białynin.
8. Wsi istniejące w 1359 r., a pominięte w dokumentach z 1357 i 1359 roku: Nowaki - osadzona na prawie zachodnim w 1340 r.; Boguria - Bogoria, przywilej z 1343 r.; Byczki - osadzona na prawie zachodnim w 1345 r.; Retniewice - osadzona ok. 1351 r.; Drzewiecka Wola - lokacja w 1351 r.; Retki - osadzone w 1351 r.; Duplice Małe - osadzone w 1351 r. oraz Chanschna - Chasszno, Chąśno - osadzone na prawie zachodnim w 1359 r.
9. Wsi istniejące w 1343 r., później skomasowane: Modrzew - skomasowana z wsią Boryław w 1346 r.; Zabroga - skomasowana z wsią Jasień w 1348 r.; Paczerzewicze - skomasowana z wsią Gzów (Gszow) w 1348 r.; Zapady - skomasowana z wsią Blonie oraz "Pavlovo (?)" - skomasowane z wsią Blonie.
10. Wsi nie należące do arcybiskupstwa w 1359 r.: Niedźwiada - wieś książęca; Świeryż - wieś książęca; Vyelmo - Wejmo - wieś książęca i Jackowice - wieś szlachecka.
V. Osadnictwo w latach 1359-1374
Po uzyskaniu zatwierdzeń monarszych Jarosław Bogoria Skotnicki założył bądź przejął do końca swych rządów jeszcze 16 osad. Na koniec jego panowania w dobrach łowickich znajduje się 127 wsi.
Należały do nich: Mikołajewice - Gągolin, założona w 1360 r.; Płaskocin - założony w 1360 r.; Golenszka - Goleńsko - lokowane na prawie zachodnim w 1360 r.; Wiejsce (Granica) - osadzona na prawie nowym w 1363 r.; Wicie - założona w 1363 r., pierwotnie Wojciechowa Wola Pawłowice - założona w 1365 r., w 1374 r. Pawłowo, potem Krzyszkowa Wola, od 1511 r.; Stachlewska Wola Bełchów - założona w 1366 r.; Trzebessow - Trzebieszow, Strzebieszow, założona po 1360 r.; Schramowo - Sromów - powstała w 1368 r.; Rząśno - lokowana na prawie nowym w r. 1365; Turoracz - wzmiankowana w 1368 r.; Potworzyn Niedźwiada - nadana przez księcia w 1374 r.; Świerzyż - nadana przez księcia w 1374 r.; Vyelmo - Wejmo - nadana przez księcia w 1374 r. oraz Jackowice - po 1357 r. wymieniona za Krzykosy, druga część wsi pozostała w rękach prywatnych.
VI. Osadnictwo w latach 1375-1400
Do końca wieku XIV pojawiło się w źródłach pisanych jeszcze tylko 9 osad (3 nowe oraz 6 wcześniej nie występujących w źródłach). Na koniec wieku stan posiadania arcybiskupów wokół Łowicza osiągnął 132 miejscowości.
Należały do nich: Caczydamb - Kaczydąb, później Strzelczowo, Strzelczew; założona na prawie niemieckim w 1378 r. przez abpa Janusza Suchywilka; Crampa - Krępa, założona na surowym korzeniu w 1386 r. przez abpa Jana Bodzantę; Kuczków - założonya na surowym korzeniu w 1386 r. przez Jana Bodzantę; Niepuszowa Wola - wcześniej nie wzmiankowana, przeniesiona z prawa polskiego na zachodnie w 1377 r. przez Janusza Suchywilka; Seligów - wzmiankowana w 1386 r.; Pothworzyno - Potworzyn, wzmiankowana w 1386 r.; Mastki - osadzona na prawie zachodnim w 1396 r. przez abpa Dobrogosta Nowodworskiego; Wrzecko - Wrzeczko, wzmiankowane w 1380 r. oraz Rogoźno - potem Dolywie i znów Rogoźno, wzmiankowane w 1386 r.
VII. Osadnictwo w XV wieku
W ciągu XV stulecia pojawiło się 19 nowych miejscowości, przy czym ubyło 8 innych. Po dodaniu Bratkowic, które ponownie stają się osobną wsią, 2 wsi zakupionych bądź wymienionych oraz 2 wsi sufragana gnieźnieńskiego i 1 prepozytury łowickiej - pod koniec XV wieku stan posiadania stołu arcybiskupiego w kasztelanii łowickiej wynosił 149 osad, w tym dwa miasta (Łowicz i Skierniewice) i wyspa Niesnachy na Wiśle, będąca portem wiślanym dla dóbr łowickich.
Są to: Jamno - osadzone w 1422 r. na prawie niemieckim przez arcybiskupa Mikołaja Trąbę; Skowroda - założona w 1428 r. na surowym korzeniu przez arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca; Klewków - pierwotnie Stara Wola sive Klevkow, w 1436 r. otrzymał prawo niemieckie; Jastrzębie - wieś wzmiankowana w 1455 r., ale założona wcześniej przez abpa Jastrzębca; Urzecze - w 1436 r. odnowiono przywilej lokacyjny; Zakulin - inaczej Mały Łagów, wieś przeniesiona z prawa polskiego na zachodnie w 1433 r. przez abpa Wincentego Kota z Dembna; Osiek - założony w 1443 r.; Kątek - kolonia założona w 1445 r. przez abpa Wincentego Kota, do 1511 r. nazwa zaniknęła; Grabie - kolonia założona w 1455 r. przez abpa Wincentego Kota; do 1511 r. nazwa zaniknęła; Święte - osadzona na prawie zachodnim; Ostrówek Skrobaczów; Ostrówek Szczudłów; Laski Wolne - osada młyńska; Wolny – folwark; Niesnachy - wyspa na Wiśle, port rzeczny dóbr łowickich; Kielpina; Dobrakowo; Niewierowo; Zawirz - osada koło Łowicza oraz Goosd Lubiankowski - inaczej Wola Kalenicka założona w r. 1468, ale już w 1471 r. sprzedana właścicielowi Lubiankowa.
W ciągu XV stulecia zniknęło 8 osad: Wejmo weszło w skład Świeryża, Dęba (inaczej Nawary) wchłonięta została przez Skierniewice (1457), Bratkowice stały się częścią Łowicza (w 1375 r. nadane przez abpa Jana Suchywilka), Kosów (Cossovo) prawodopodobnie częścią Łyszkowic. Cztery inne miejscowości zaginęły z nieznanej przyczyny: Kielpina, Turoracz, Niewiarowo, Potworzyn.
Do dóbr łowickich należy doliczyć jeszcze 6 osad: Lupp - Lupia, późniejsza Arkadia, w 1446 r. wykupiona przez prałatów i kanoników łowickich; Mystkowice - w 1456 r. zamienione przez abpa Jana ze Sprowy z kapitułą za Mysłakowice; Bratkowice - podarowane Łowiczowi w 1375 r., w 1404 r. ponownie pojawiają się jako osobna wieś; Przybyszyce - wieś sufragana gnieźnieńskiego; Modła - wieś sufragana gnieźnieńskiego i Popów - wieś prepozytury łowickiej.
VIII. Osadnictwo w XVI wieku
W ciągu XVI stulecia pojawia się 9 nowych wiosek, z czego w miejscu jednej - Rudy powstaje inna - Nowa Ruda. Ponadto wzmiankowane są 2 wioski, o których w późniejszych czasach nie pojawiają się żadne informacje (Danków i Wola Dankowska).
Wylicza się tu następujące miejscowości: Korab - potem Korabka, założona na surowym korzeniu w 1516 r. przez abpa Jana Łaskiego; Rozworzyn - wieś powstała po 1511 r., wzmiankowana w 1531 r.; Dzierzgów - prawdopodobnie założona przez abpa Mikołaja Dzierzgowskiego (1545-1559), wzmiankowana w 1561 r.; Uchań - dziś Uchań Dolny, założona w r. 1568 przez abpa Jakuba Uchańskiego; Uchań Górny - założony prawdopodobnie w tym samym czasie, co Uchań Dolny; Placzewo - od 1653 Placencja, wzmiankowana w 1579 r.; Nowa Ruda - wzmiankowana w 1511 r., na jej miejscu 6 lat później powstaje Ruda; Ruda - założona przez Jana Łaskiego w 1517 r. w miejscu Nowej Rudy wzmiankowanej w 1511 r.; Danków - wzmiankowany w 1564 r., później jeszcze w XVI zanika; Wola Dankowska - wzmiankowana w 1564, później jeszcze w XVI wieku zanika oraz Żabki - wzmiankowane w 1564 r.
W ciągu XVI wieku zaginęły: Dobrakowo (znane w 1511 r.) i Koszyce (znane w 1511 r.) oraz wspomniana wyżej Nowa Ruda, jak też folwark Wolny. Wioski Rozworzyn i Janowice przeszły na własność kapituły łowickiej. Pod koniec wieku w kasztelanii łowickiej znajdowało się 156 miejscowości.
IX. Osadnictwo w XVII wieku
W XVII stuleciu pojawiają się tylko 3 nowe miejscowości. Jedna miejscowość zmieniła nazwę. Zmienił się też wiślany port dóbr łowickich. Do nich należą: Karnków - założony przez abpa Karnkowskiego przed 1603 r.; Baranów - folwark założony przez abpa Wojciecha Baranowskiego (1608-1615) oraz Topola - folwark, wzmiankowany w 1685 r., powstał w miejscu wzmiankowanej w 1440 łąki o tej nazwie.
W 1632 r. abp Jan Wężyk wcielił do dóbr łowickich wieś Pieczyska Małe, w skład której weszła wyspa Niesnachy na Wiśle. Następnie wyspę wymienił na grunt w Pieczyskach Wielkich. Pieczyska były dogodniejszym portem dla dóbr łowickich. W XVI wieku wieś Stachlewska Wola zmieniła nazwę na Makowska Wola.
X. Osadnictwo w XVIII wieku
W XVIII wieku pojawia się 16 nowych osad: Gzinka - kolonia wzmiankowana w 1789 r., w 1768 r. istniał tu staw o tej nazwie, a w 1582 r.; osada Gzinka Nowa i młyn; Świące - kolonia, wzmiankowana w 1768 r.; Rydwan - folwark, wzmiankowany w 1768 r., wybudowany za abpa Komorowskiego; Sroki - wzmiankowana w 1789 r.; Wygoda - wójtostwo wzmiankowane w 1789 r.; Jasień - zakupiona w 1780 r. (enklawa koło Kołacina); Zacywilki - zakupione w 1780 r. (enklawa koło Kołacina); Ruda - olędry znane w 1792 r.; Grabie - olędry znane w 1792 r. oraz Budy Grabskie - znane w 1795 r.; Kałki - olędry znane w 1792 r. oraz Budy Kałkowskie - znane w 1795 r.; Zawady - powstały pod koniec XVIII w.; Urbańszczyzna - powstała pod koniec XVIII wieku; Potworzyn - powstał w II poł. XVIII w., wzmiankowany w 1795 r.; Wymysłów - powstał w II poł. XVIII w., wzmiankowany w 1795 r.; Niecki - powstały w II poł. XVIII w., wzmiankowane w 1795 r. i Ochodza - powstała w II poł. XVIII w., wzmiankowana w 1795 r.
W 1777 r. abp Ostrowski zamienił z kapitułą łowicką wieś Płaskocin na wieś Lupię. Następnie Lupia została sprzedana ks. Radziwiłłowi z Nieborowa.
XI. Osadnictwo w I połowie XIX wieku
W XIX wieku pojawiają się 3 nowe nazwy osad. Dokupiono 3 inne wsi oraz dobra iłowskie wraz z januszewskimi, dobra Chruśle wraz z dobrami Byki i Niedzieliska oraz osadę kolonii Olszowice. W 1847 roku w obrębie Księstwa Łowickiego istniało 234 osad oraz 93 folwarki, z czego 84 o nazwach sąsiednich wsi. Razem funkcjonowały na tym terenie 243 nazwy miejscowości.
Są to: Kochanów - kolonia czynszowa powstała w 1803 r.; Ludwików - kolonia powstała w 1805 r., później zmieniono nazwę na Konstantynów; Trofimów - potem pod nazwą Zagórze; Trzcianka - zakupiona w 1844 r.; dobra iłowskie - zakupione w 1844 r.; dobra januszewskie - zakupione w 1844 r.; Wólka Krosnowska - zakupiona w 1848 r.; Chruśle - zakupione w 1845 r.; Byki - zakupione w 1845 r.; Niedzieliska - zakupione w 1845 r. oraz Olszowice, osada kolonii o tej nazwie - zakupiona w 1853 r.
[1] Nazwa Księstwo Łowickie występuje dopiero w inwentarzu dóbr arcybiskupstwa z roku 1739. Od tej pory nazwa Ducatus Loviciensis pojawia się konsekwentnie we wszystkich inwentarzach dóbr łowickich. Przy czym nazwa ta ma charakter gospodarczy a nie prawny. W dokumentach państwowych użyto po raz pierwszy nazwy Xięstwo Łowickie w 1773 roku w dokumencie sejmowym powołującym komisję do rozgraniczenia wsi leżących w jego obrębie. Przy czym nadal nazwa ta nie miała charakteru prawa pisanego, lecz tylko zwyczajowego. Podobnej nazwy Xięstwo używano wówczas w odniesieniu do inkorporowanego w 1526 roku wschodniego Mazowsza, będącego formalnie województwem mazowieckim
[4] Rozdział opracowano na podstawie opracowań: Jan Warężak. Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w. Lwów 1929 oraz Jan Warężak. Osadnictwo kasztelanii łowickiej (1136-1847). Część I. Łódź 1952. Materiały zaczerpnięte zostały z Internetu, ze strony poświęconej Księstwu Łowickiemu: http://www.ksiestwolowickie.za.pl/
|